Proizvodi s nekom od oznaka kvaliteta najbolje su što Srbija može da ponudi tržištu. Reč je o proizvodima, pre svega prehrambenim, koji su izrađeni od kvalitetnih sirovina, na specifičan način i uz poštovanje principa dobre proizvođačke prakse. To su proizvodi koji imaju specifične, prepoznatljive osobine, pa samim tim i dodatu vrednost koju realizuju prodajom na tržištu. Proizvodi sa zaštićenim geografskim poreklom kod nas još uvek nemaju status koji zaslužujumada su sve prilike da će se ova situacija promeniti jer uskoro treba da bude usvojen zakon kojim će se precizno regulisati ova oblast i procedura dobijanja oznaka uskladiti sa EU. Sagovornik na zadatu temu je Branislav Raketić, šef Odseka za označavanje hrane, šeme kvaliteta i organsku proizvodnju ministarstva poljoprivrede
Sremski kulen, rtanjski čaj, banatski rizling, homoljski sirevi, pirotski ćilim, bezdanski damast, ariljska malina samo su neki od 79 proizvoda koji imaju registrovanu oznaku geografskog porekla. Među proizvodima koji se godinama prave po tradicionalnoj recepturi na određenoj teritoriji su i bermet, svrljiški belmuž, zlatarski sir, ečanski šaran, sjenička jagnjetina, vršačka šunka, sukana banica…
Da bi proizvod dobio oznaku geografskog porekla neophodno je da se podnese prijava Zavodu za intelektualnu svojinu tražeći da Zavod ustanovi oznaku geografskog porekla. U elaboratu koji se podnosi uz prijavu proizvođači navode šta je to što njihov proizvod čini posebnim, različitim od istovrsnih proizvoda koji potiču iz drugih geografskih regiona, kao i kako se kontroliše njegov kvalitet.
,,Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede je pripremilo novi zakon – Zakon o šemama kvaliteta za poljoprivredne i prehrambene proizvode, koji je u potpunosti usklađen sa Uredbom EU br. 1151/2012 o šemama kvaliteta za poljoprivredne i prehrambene proizvode. Očekujemo da će Zakon biti donet što je pre moguće, kaže Branislav Raketić, šef Odseka za označavanje hrane, šeme kvaliteta i organsku proizvodnju resornog ministarstva.
Donošenjem Zakona o šemama kvaliteta za poljoprivredne i prehrambene proizvode, kako je naglasio, urediće se i druge EU šeme kvaliteta koje trenutno nemamo, kao što su ”garantovano tradicionalni specijalitet” i ”planinski proizvod” i uspostaviće se sistem zaštite oznaka koji je jednak evropskom, što će omogućiti našim proizvođačima da svoj proizvod sa oznakom geografskog porekla, zaštićen na nacionalnom nivou, zaštite i na nivou Evropske unije.
Novi Zakon omogućiće i da se uspostavi efikasniji sistem kontrole kvaliteta ovih proizvoda, pravila za označavanje proizvoda, kao i nadzor nad sprovođenjem sistema zaštite, a biće uspostavljen i sistem za registraciju proizvođača i proizvoda sa oznakama geografskog porekla. Pored toga, novi zakon će omogućiti i razvoj nacionalnih šema kvaliteta, kao što je ”Srpski kvalitet”.
Postoje nepoznanice u vezi s tim koji proizvodi mogu da ponesu oznaku geografskog porekla i kakvu konkretnu korist proizvođači imaju od toga.
,, Dodata vrednost je poseban ili specijalan doprinos koji se ostvaruje kao rezultat proizvodne aktivnosti proizvoda sa geografskim poreklom. Za proizvođače ovih proizvoda bitno je da se proizvod sa geografskim poreklom na tržištu prepozna kao kvalitetniji u odnosu na proizvod iste kategorije. To znači da bi potrošači trebali da prepoznaju razliku između punomasnog sira i homoljskog sira, kačkavalja i svrljiškog belmuža, maline i ariljske maline i sl. Dakle, tržište treba zainteresovati za proizvode sa geografskim poreklom i omogućiti da se stvori dodata vrednost.
Na taj način bi se podstakla proizvodnja ovih proizvoda i sprečio njihov nestanak sa postojećeg tržišta na kome se pojavio novi, konkurentniji i jeftiniji proizvod. Ako se višak dodate vrednosti pravično raspodeli svima, prema učešću u procesu stvaranja vrednosti, onda takav gest može doneti pristojnu zaradu svim proizvođačima. Viša prodajna cena je često jedan od prvih strateških ciljeva za proizvode sa poreklom, ali uvećana ekonomska vrednost proizvoda, znači i bolji pristup tržištima, bilo da je reč o novim ili postojećim proizvodima. Drugim rečima, dodata vrednost treba da omogući lokalnim proizvođačima izlaz na tržišta na kojima mogu da dobiju cenu koja pokriva troškove proizvodnje, uprkos postojanju konkurentnijih, jeftinijih proizvoda iste kategorije. Uz efikasan marketing proizvoda, ruralne delatnosti se mogu održavati i diverzifikovati (npr. turizam) i može se sprečiti iseljavanje lokalnog stanovništva. Jer, specifični lokalni resursi koji se koriste u proizvodnom sistemu i koji su važni za jedinstvenost proizvoda (posebne biljne ili životinjske vrste, krajolik, običaji u ishrani i kultura), važni su i za turizam i za gastronomiju područja.,, poručuje Raketić
Raketić kaže da su u borbi za konkurentnost sve više na ceni autentični proizvodi, odnosno proizvodi sa geografskim poreklom, koji se odlikuju reputacijom i posebnim kvalitetom. Taj kvalitet proizilazi iz specifičnosti njihovog sastava, tradicionalnog načina proizvodnje, kao i podneblja iz kojeg dolaze. Srbija u ovom segmentu, zbog klimatskih i geografskih različitosti, bogate kulture i tradicije, ima veliki potencijal.
,,Trenutno u Srbiji imamo 46 poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda koji su prepoznati i zaštićeni nekom od oznaka geografskog porekla. Svaki od ovih proizvoda nosi specifičnu vezu sa mestom proizvodnje, a njihov kvalitet i posebne karakteristike rezultat su kombinacije lokalnih znanja i veština, tradicije i prirodnih uslova u kojima se obavlja proizvodnja, objašnjava Raketić.
Sistem zaštite geografskog porekla poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda doprinosi izgradnji identiteta i povećanju prepoznatljivosti domaćih proizvoda, stvaranju njihove dodate vrednosti i jačanju poverenja kod kupaca, što proizvođačima omogućava da ostvare bolji plasman i višu cenu i tako povećaju prihode. Važno je i, kako Raketić savetuje, da se proizvođači udružuju sa ciljem zajedničkog nastupa na domaćem i međunarodnom tržištu. Ne treba zaboraviti da ovi proizvodi promovišu područja na kojima se proizvode i, uz negovanje i razvoj lokalnih tradicija i regionalnog identiteta, mogu da doprinesu razvoju turizma, posebno ruralnog i spreče migraciju stanovništva iz tih regija. Za neke programe treba biti strpljiv.
Na međunarodnom nivou Srbija je zaštitila svega tri proizvoda – Leskovački domaći ajvar, Homoljski med i Kišov Bermet, međutim na nivou EU i dalje nema nijednog proizvoda iz Srbije koji ima zaštićeno geografsko poreklo.
S druge strane, Hrvatska i Slovenija koje su u Evropskoj uniji imaju po 31, odnosno 50 zaštićenih proizvoda. Iako je spisak nacionalno zaštićenih proizvoda u Srbiji podugačak, ukupno je 79 njih registrovano u Zavodu za intelektualnu svojinu, tek su tri koja trenutno konkurišu da dospeju na evropsku listu zaštićenih – pirotski kačkavalj, ariljska malina i fruškogorski lipov med.
,, Pored oznaka geografskog porekla imamo još jednu oznaku koja doprinosi brendiranju proizvoda, a to je nacionalna oznaka višeg kvaliteta ”Srpski kvalitet”. Ova oznaka omogućava da proizvod bude lako prepoznatljiv na tržištu i prenosi jasnu informaciju potrošaču o posebnim karakteristikama proizvoda. Pre svega, da se radi o proizvodu koji je proizveden od osnovne sirovine koja potiče sa teritorije Republike Srbije i koji se po svom hemijskom sastavu, fizičkim, mikrobiološkim i organoleptičkim svojstvima, načinu proizvodnje, korišćenim sirovinama i/ili sastojcima ili po nekoj drugoj karakteristici, jasno razlikuje od drugih proizvoda iste kategorije, kaže Raketić i dodaje da je ova nacionalna šema kvaliteta namenjena proizvođačima u sektoru proizvodnje i prerade mleka, mesa, voća, povrća, žitarica, uljarica, grožđa i meda (osim za označavanje jakih alkoholnih pića, vina i aromatizovanih proizvoda od vina).
Donošenje novog Zakona o šemama kvaliteta za poljoprivredne i prehrambene proizvode važno je i zbog toga što sadašnji pravni okvir, zbog neusaglašenosti sa propisima EU o šemama kvaliteta za poljoprivredne i prehrambene proizvode, ne pruža mogućnost podnošenja zahteva na nivou Evropske unije, za registraciju proizvoda zaštićenih na nacionalnom nivou. Nakon donošenja Zakona resorno ministarstvo planira da pokrene postupak za registraciju oznake geografskog porekla na nivou EU, za tri proizvoda iz Srbije: ”Fruškogorski lipov med”, ”Ariljsku malinu” i ”Pirotski kačkavalj”. Specifikacije za navedene proizvode, pripremljene su u okviru tvining projekta finansiranog od strane EU ”Jačanje kapaciteta za sprovođenje i dalji razvoj zakonodavstva u oblasti organske proizvodnje i politike kvaliteta poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda” i u skladu su sa pravilima EU.
,, Registracijom naziva poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda sa oznakom geografskog porekla na nivou EU, proizvođačima u Srbiji biće omogućena ista zaštita koju imaju i proizvođači u zemljama EU. Nadamo se da će ova tri proizvoda, nakon uspešnog procesa registracije na nivou EU, biti snažan podstrek i za ostale proizvođače da zaštite svoje proizvode. Na ovaj način Srbija će svoje proizvode učiniti prepoznatljivijim na tržištima EU, što će doprineti ostvarivanju jednog od prioritetnih ciljeva poljoprivredne politike, a to je podizanje konkurentnosti domaćih proizvoda, smatra Raketić.
Koliko su proizvodi sa zaštićenim geografskim poreklom značajni zbog kvaliteta koji prepoznaju kupci, najviše možda govori činjenica da su često na meti plagijatora. Kupac se lako prevari, naročito kada je ambalažu lako kopirati.Zbog toga je jako važno da se uspostavi efikasan način kontrole i da samo proizvođači sa statusom ovlašćenog korisnika, koji su u procesu kontrole i sertifikacije, imaju pravo da koriste registrovani naziv proizvoda, kaže naš sagovornik.
,, Kontrola proizvoda koji je zaštićen nekom od oznaka geografskog porekla sprovodi na dva nivoa. Tokom postupka proizvodnje obavlja se kontrola usaglašenosti procesa proizvodnje produkata sa odgovarajućom specifikacijom proizvoda i za ove poslove Ministarstvo je ovlastilo dva sertifikaciona tela, koje je akreditovalo Akreditaciono telo Srbije. Drugi deo kontrole odnosi se na stavljanje u promet ovih proizvoda, sa posebnim fokusom na zaštitu od zloupotrebe zaštićenih naziva. Službenu kontrolu na tržištu obavlja tržišna inspekcija, kao i inspekcijske službe Ministarstva na osnovu Zakona o bezbednosti hrane.,,
Da bi ovi proizvodi bili prepoznatljivi na tržištu, donet je pravilnik kojim se definiše njihovo označavanje. Na osnovu toga samo proizvod sa oznakom geografskog porekla može da bude obeležen kontrolnom markicom. Ovlašćeni korisnici imaju isključivo pravo da na svoj proizvod stave kontrolnu markicu sa oznakom: ”kontrolisano ime porekla”, odnosno ”kontrolisana geografska oznaka”.
Kontrolne markice su garant potrošačima da proizvod potiče sa određenog područja i da poseduje specifičan kvalitet. Ovaj sistem obeležavanja trebalo bi da vrati poverenje kod potrošača i da doprinese da ovi proizvodi pređu u kategoriju viših cenovnih proizvoda, u odnosu na iste koji nisu u sistemu zaštite geografskog porekla. Takođe, na osnovu serijskog broja markice, uspostavlja se i pouzdan sistem sledljivosti.
Put do oznake
Postupak za priznavanje (registraciju) oznake geografskog porekla određenog proizvoda pokreće se podnošenjem odgovarajuće prijave Zavodu za intelektualnu svojinu. Prijavu može podneti fizičko ili pravno lice sa određenog geografskog područja, proizvođač proizvoda za koji se traži zaštita oznake geografskog porekla, udruženje proizvođača tog proizvoda, udruženje potrošača, privredna komora ili državni organ zainteresovan za zaštitu.
Uz prijavu podnosi se elaborat koji sadrži: stručno opisana posebna svojstva proizvoda, podatke o uzročnoj vezi posebnih svojstava i kvaliteta tog proizvoda i opisanog geografskog područja sa koga potiče, opis ustaljenog (tradicionalnog) načina proizvodnje proizvoda, podatke o količinama proizvoda sa opisanog geografskog područja u toku jedne godine i podatak o tome koja institucija sistematski kontroliše kvalitet i posebna svojstva proizvoda