U Srbiji je 7,6 odsto državne teritorije pod zaštitom, što je dostignuto tek poslednjih godina, nakon decenije stagnacije. Srbija zauzima 33. od 35. mesta na listi evropskih država sa tim postotkom zaštite, po podacima sa sajta saveonenergy.com. Nacionalni ciljevi povećanja zaštićenih površina – 12 odsto do 2020. nisu postignuti. Čak 50 zaštićenih područja prirode čeka da ih republičke, pokrajinske ili lokalne vlasti proglase; neka čekaju duže od decenije. U našoj zemlji 21 lokalna samouprava nema nijedan izveštaj ni za jedno zaštićeno područje koje je sama proglasila, a nadležni u devet opština i gradova ne znaju da imaju zaštićeno područje na teritoriji svoje lokalne samouprave.
Ovo su neki od nalaza Ekološkog centra „Stanište“ objavljenih u istraživanju na temu statusa i finansiranja zaštićenih područja prirode u Srbiji na svim nivoima. Studija obuhvata stanje u svih 289 kategorisanih zaštićenih područja.
Značajan deo našeg društva ove pogodnosti koje dobija od prirode, na žalost, ne vrednuje, ne vidi ih ili zanemaruje, a mnogo veću važnost pridaje pojedinačnim koristima i ličnim interesima, koje može zadovoljiti u prirodi. U tome prednjače vlasti na svim nivoima. Umesto da afirmišu očuvanje ovih vrednosti, one najviše podstiču društvo na uzimanje od prirode, egoizam i bezobzirnost. Posledice takvog nipodaštavanja prirode vidljive su u svim elementima njene zaštite – u uspostavljanju, sprovođenju, finansiranju, odlučivanju, izveštavanju, navodi se u istraživanju.
Nacionalni ciljevi povećanja zaštićenih površina nisu postignuti. Prostornim planom Republike Srbije za period 2010–2020. godine i Nacionalnim programom zaštite životne sredine predviđeno je da 2012. godine pod zaštitom bude 10 odsto državne teritorije, a do 2020. godine 12 odsto. Međutim, zaštićena površina je od sredine 2000-tih stagnirala duže od decenije na 6 odsto, čak se povremeno i smanjivala, da bi se tek poslednjih godina povećala na oko 7,6 odsto.
Postoji praksa dugogodišnjeg izbegavanja proglašenja zaštite. Trenutno oko 50 područja čeka na proglašenje, što nove zaštite, što revizije postojeće, na svim nivoima vlasti, neka duže od decenije. Čest razlog je što donosioci odluka ne vide zaštitu prirode kao novu razvojnu priliku, već kao kočnicu razvoja i ograničenje koje ugrožava ostvarenje ciljeva nekih interesnih grupa. Iz istog razloga postoje zahtevi za smanjenje zaštićene površine, čak za ukidanje zaštite. Drugi razlog za izbegavanje proglašenja je što vlasti jednostavno ne žele da plaćaju zaštitu.
Na osnovu rezultata ranijih istraživanja, kontakata sa organima vlasti, upravljačima zaštićenih područja i udruženjima građana koja se bave zaštitom prirode, Stanište je uočilo postojanje nekoliko važnih problema i teškoća. Kako bi se utvrdilo stanje i ispitala primena nekih odredbi Zakona o zaštiti prirode, u periodu novembar 2020 – mart 2021. godine, sprovedeno je ovo istraživanje. Početna ideja bila je da se ispita koliko osnivači i upravljači zaštićenih područja ispunjavaju zakonske obaveze po pitanju sprovođenja mera zaštite i finansiranja. Od organa vlasti na svim nivoima Stanište je tražilo dokumente. Ti organi su Ministarstvo zaštite životne sredine, Zavod za zaštitu prirode Srbije, Pokrajinski sekretarijat za urbanizam i zaštitu životne sredine, Pokrajinski zavod za zaštitu prirode i svih 145 opština i gradova na području centralne Srbije i AP Vojvodine. Nakon analize zaključeno je:
U Centralnom registru, koji vodi Zavod za zaštitu prirode Srbije, zabeleženo je 469 zaštićenih područja. Kategorisanih područja ima 289, i to njih 198 su proglasile lokalne samouprave (od toga 122 su pojedinačna stabla i grupe stabala, područja manja od 1 hektara), zatim 89 koja su proglasile republičke, i dva pokrajinske vlasti.
Ostalo su nekategorisana područja, uglavnom zaštićena još samo formalno – proglašena pre 1991. godine, zatim na teritoriji AP Kosovo i Metohija, kao i ona u postupku revizije ili skidanja zaštite. Stanje je utvrđeno u martu 2021. godine, nakon pretrage na sajtu Zavoda, odgovora po zahtevu za pristup informacijama od javnog značaja i neposrednim uvidom u „papirni“ oblik Registra u sedištu Zavoda.
U Registru za sva područja nedostaju podaci o kategoriji, a kod većeg broja njih o aktu proglašenja i upravljaču, naročito za nekategorisana područja. Postojeći podaci nisu dati u obliku pogodnom za pretragu po kriterijumima, na primer, po azbučnom redu naziva područja, godini proglašenja, po kategoriji i vrsti zaštite, upravljačima, površini, statusu, tako da je korišćenje elektronskog oblika Registra otežano..
Veliki broj opština i gradova, koji su proglasili zaštićena područja, nemaju izveštaje upravljača. Stanje na republičkom nivou je povoljnije. Iz izveštaja se ne mogu odrediti efekti finansiranja.
U skladu sa Zakonom, upravljač zaštićenog područja donosi Plan upravljanja za period od 10 godina.
Plan sadrži prikaz prirodnih vrednosti i resursa, ocenu stanja životne sredine, pregled faktora ugrožavanja, ciljeve zaštite, ocenu uslova za ostvarivanje tih ciljeva, aktivnosti I mere zaštite, održavanja i unapređenja, plan finansiranja i dr. Ovi planovi ostvaruju se godišnjim programima upravljanja. Na kraju, upravljač dostavlja Izveštaj o ostvarivanju godišnjeg programa upravljanja nadležnom organu onog nivoa vlasti koji je zaštitu proglasio.
Od 74 opštine i grada koji su proglasili ukupno 199 zaštićenih područja (198 kategorisanih i jedno nekategorisano, jedino za koje je dostavljen izveštaj), samo njih 16 ima sve izveštaje, za sve godine i sva zaštićena područja, ukupno 66 područja. Još 8 opština i gradova ima bar jedan izveštaj za bar jedno područje, što je ukupno između 71 i 77 područja, za koja lokalne samouprave koje su ih proglasile imaju izveštaj u periodu 2017–2019.
Da nema nijedan izveštaj ni za jedno područje potvrdila je 21 lokalna samouprava, dok njih 20 nije odgovorilo na zahtev, ili nije dostavilo izveštaje bez obrazloženja da li ih poseduju. Nadležni u čak 9 opština i gradova odgovorili su da nemaju zaštićena područja proglašena aktom lokalne samouprave, iako je registrovano da ih imaju.
Na republičkom nivou je stanje povoljnije. Od 89 područja proglašenih aktom republičkih vlasti, Ministarstvo zaštite životne sredine ima 80 izveštaja za 2020. godinu. Izveštaji su detaljni, dobro osmišljeni, ujednačeni za sva područja, sadrže propisane elemente i podaci su uporedivi.
Veliki nedostatak je što izveštaji nisu javno dostupni, ne objavljuju se na sajtu Ministarstva ili Zavoda.
Takođe, nedostaje prikaz aktivnosti iz ugla ostvarenja ciljeva zaštite, tako da se ne može odrediti koliko je konkretna aktivnost doprinela ostvarenju nekog cilja, niti kakvi su krajnji efekti finansiranja (na primer, u izveštajima se navodi koliko je kilometara granice područja obeleženo, ali nema podatka da li je to dovoljno u odnosu na to koliko je potrebno obeležiti, itd).
Opštine i gradovi retko finansiraju zaštićena područja koja su sami proglasili, izveštaji upravljača su finansijski netransparentni i neusaglašeni sa drugim dokumentima.
Tek između 21 i 27 odsto opština ili gradova iz budžeta finansira zaštićena područja koja su sami proglasili. Od 74 lokalne samouprave, tek njih 18 je to činilo u 2017. godini, 16 u 2018. godini, a u 2019. godini njih 20. I broj finansiranih područja je veoma nizak. U istom periodu, tek 62 do 66 područja dobijala su sredstva iz lokalnog budžeta, što je manje od trećine od svih područja.
Upoređivanjem svih dokumenata može se utvrditi da su u 2017. godini na zaštitu prirode lokalne samouprave utrošile nešto više od 246 miliona dinara zbirno, naredne godine 157 miliona, a 2019. godine 235 miliona dinara. Treba napomenuti da je ovaj iznos upitan, jer su u njega uračunati i iznosi potrošeni iz nekih lokalnih budžeta za aktivnosti za koje se, zbog nedovoljne transparentnosti, ne može pouzdano utvrditi da li se zaista radi o merama zaštite prirode ili ne (na primer, iz Fonda za zaštitu životne sredine Grada Jagodine u 2019. godini potrošeno je 52 miliona dinara na aktivnost „Održavanje zelenih površina na zaštićenim prirodnim dobrima“).
Po utrošenom iznosu prednjači Grad Beograd, sa između 105 i 215 miliona dinara godišnje, za 36 područja koje je proglasio, zbirne površine oko 6.000 hektara. Značajnije iznose su potrošili još Novi Sad, Subotica i Pančevo. Stanje je nešto bolje na republičkom nivou. U 2020. godini Ministarstvo zaštite životne sredine finansiralo je 80 od 89 zaštićenih područja proglašenih aktom republičkih vlasti, sa ukupno 225 miliona dinara, uključujući i nacionalne parkove. Treba naglasiti da se iz republičkog budžeta za 80 zaštićenih područja zbirne površine oko 600.000 hektara, izdvaja gotovo isti iznos kao iz budžeta Grada Beograda za 100 puta manju zaštićenu površinu. Da li se javni novac zaista troši za zaštitu prirode, da li su ulaganja racionalna i dovoljna, ne može se pouzdano reći, jer godišnji izveštaji (kada i postoje) nisu transparentni. /S. K.