80 GODINA TUGE NAD KRALJEVOM
Piše: SILVIJA KREJAKOVIĆ
Četvrtak, 14. okt 2021.
Vanredno stanje sa prekim sudom uvedeno je u Kraljevu 15. oktobra 1941, istog dana kada je počelo streljanje talaca. Ispred mitraljeza vojnika 749. pešadijskog puka 717. posadne divizije Vermahta, od kojih su 2/3 činili Austrijanci, taoci su naterani da kopaju rovove, ne sluteći da će to postati njihove rake. Kao odmazdu za ustaničke napade na okupacionu vojsku, vojnici Vermahta su oktobra 1941. u Kraljevu streljali 2.198 nevinih ljudi.
Streljani Kraljevčani 14. oktobra 1941.
“…Streljani nisu ostavili mogućnost preživelima da ikada više zapevaju punim glasom.”
Goran Petrović, Ispod tavanice koja se ljuspa
U najbrutalnijem ljudskom sukobu u istoriji čovečanstva, Drugom svetskom ratu, zone ratnih dejstava bile su mnogo šire od linija vojnih frontova. Civilno stanovništvo stradalo je u ratnim operacijama i, pogubnije, od različitih represalija koje su neposredno ili posredno proistekle iz ostvarivanja nacističke ideologije o različitim vrednostima ljudskih života…Rušenje svih civilizacijskih vrednosti ispoljilo se kroz sistematsko, plansko uništenje civilnog stanovništva pojedinih nacionalnih, verskih i rasnih grupa u masovnim ratnim zločinima, genocidu i njegovom najekstremnijem obliku – holokaustu.
Prihvatanjem pa odbacivanjem savezništva sa fašističkim blokom, iskazanim 27. marta u masovnim demonstracijama na ulicama većih gradova, među kojima je bilo i Kraljevo, određena je sudbina srpskog naroda. U deobi i rasparčavanju teritorija nekadašnje Kraljevine Jugoslavije, Srbija je svedena na uske granice i podređena nemačkoj vojnoj upravi.
Kraljevo na praznik Vrbice, 1940.
Odrazi Prvog svetskog rata iz koga je Kraljevo izašlo kao grad u crno zavijenih udovica, opustelih domova, grobova ratnika, ratne siročadi, još su trajali u svesti epohe kada je počeo Drugi svetski rat.
Privredno uznapredovalo u međuratnom periodu, naročito zahvaljujući Aeroplanskoj i Železničkoj radionici, sa razvijenim saobraćajnicama za transport vojske, naoružanja i municije, Kraljevo je za nemačku okupacionu vlast bilo važan regionalni centar, gde su bili smešteni komanda mesta, 717. pešadijska divizija, štab 749. puka sa jednim bataljonom, štab i nekoliko četa 737. pešadijskog puka, deo artiljerijskog diviziona, Vazduhoplovno-tehnički štab, ekspozitura Gestapoa, 3 oklopna voza, skladište ratnog plena, tehničke kao i mobilne jedinice.
Pojačan sa 5 tenkova do početka oktobra 1941. nemački garnizon u Kraljevu bio je mnogo moćniji nego na početku okupacije grada, kada je veliki broj oficira i vojnika Vojske Kraljevine Jugoslavije, koji su se u kratkotrajnom Aprilskom ratu suprotstavili nemačkoj vojsci, interniran u vojne logore u Nemačkoj.
Radnici kraljevačke Fabrike aviona u predratnim godinama
Kako je Aprilski rat u slobodarskoj svesti srpskog naroda imao karakter nedovršenog rata, usledilo je formiranje dva pokreta otpora nemačkoj okupaciji. Borci kraljevačkog NOP odreda su 27. jula 1941. na Goču položili zakletvu i usvojili ime odreda. U gradu i okolnim selima, odred „Jovan Kursula” izvodio je diverzije protiv nemačke vojne i civilne uprave.
Ustanak i stvaranje slobodne teritorije predstavljali su zajedničke poduhvate partizanskih i četničkih odreda Jugoslovenske vojske u otadžbini, koji će se, različiti u ideološkom i vojno-strategijskom smislu, od 31. oktobra 1941, nakon zajedničke opsade Kraljeva i napada na trupe Vermahta, potpuno razdvojiti.
Pavle Jakšić, komandant Kraljevačkog partizanskog odreda i Jovan Deroko, jedan od četničkih komandanata u opsadi Kraljeva
U telegramu Višoj komandi, Vilhelm List, vojni zapovednik Jugoistoka, 13. septembra 1941. saopštava: „Ustanovljena je veza između ustanika, koje zapovednik Srbije… naziva komunistma i četnicima.”
Naredbe generala Vermahta
U cilju gušenja ustanka, Vrhovna komanda Vermahta i okupacione vlasti u Srbiji doneli su niz naredbi koje su predviđale drastične kaznene mere.
U Srbiji se od kraja septembra 1941. represivne mere pretvaraju u odmazdu nad celokupnim stanovništvom. Generalno naređenje za izvršenje zločina, inicirano je 16. septembra 1941. naredbom Adolfa Hitlera izdatom Vilhelmu Listu: „Da se najoštrijim merama za duže vreme uspostavi poredak“.
Nemački vojnici izvlače svog ranjenika, posle borbi u okolini Kraljeva, oktobra 1941.
Načelnik Vrhovne komande Vilhelm Kajtel istog dana je prosledio: „Vođa je sada naredio da treba svuda primeniti najoštrije mere kako bi se pokret ugušio u najkraćem roku… Kao odmazda za život 1 nemačkog vojnika mora se u tim slučajevima uzeti kao opšte pravilo da odgovara smrtna kazna 50-100 komunista. Način izvršenja smrtne kazne mora još pojačati zastrašujući efekat.”
Krah humanosti u rasističkom društvenom ustrojstvu nedvosmisleno je iskazan u stavu feldmaršala po kome „treba imati u vidu da jedan čovečji život u dotičnim zemljama često ne vredi ništa i da se zastrašujuće dejstvo može postići samo neobičnom surovošću“.
Franc Beme je, na predlog feldmaršala Lista, već 20. septembra 1941. primio dužnost opunomoćenog glavnokomandujućeg generala u Srbiji, a time celokupnu vojnu i izvršnu vlast.
Obešeni rodoljubi na kraljevačkom trgu avgusta 1941.
Nemačka ofanziva protiv ustanka u Srbiji, počela je 22. septembra 1941. napadom 342. pešadijske divizije Vermahta (uz 704, 714 i 717. posadnu diviziju na teritoriji Srbije) u rejonu reke Save kod Šapca. U jeku napada, 25. septembra Franc Beme, opunomoćeni glavnokomandujući general u Srbiji, naredio je:
„Vaš je zadatak da prokrstarite zemljom u kojoj se 1914. potocima lila nemačka krv usled podmuklosti Srba, muškaraca i žena. Vi ste osvetnici tih mrtvih. Za celu Srbiju ima se stvoriti zastrašujući primer koji mora pogoditi celokupno stanovništvo.”
Konkretizacija surovih naredbi najviše nemačke komande usledila je kroz „zastrašujuće primere” u okolini Šapca, u Kraljevu i Kragujevcu.
Sabotaža tunela Lakat-Progorelica, 5. oktobar 1941.
Sabotaže od strane ustanika u okolini Kraljeva, o čemu svedoče brojni telegrami nemačkoj upravnoj vlasti, prerasle su u stvaranje ustaničkog obruča oko grada u kome su bile stacionirane nemačke snage. Partizansko-četnička blokada u kojoj su ustanici do 4. oktobra zauzeli vojne položaje na svim prilazima gradu, koordinirana je iz zajedničkog štaba u Drakčićima.
Protivmera Vermahta bila je da od 4. oktobra, kada su zatvorili radnike i službenike Fabrike aviona, sprovedu hapšenja civilnog stanovništva. Radnici i službenici onovremenih fabrika, železničari, racijom pokupljeni građani, postali su taoci u „sabirnom logoru”, lokomotivskoj hali u krugu Železničke radionice, mestu koje su savremenici po skladištima vojnog materijala jugoslovenske vojske nazivali – lagerom.
Oružani napadi partizansko-četničkih jedinica na 717. diviziju Vermahta, u kojima je poginulo 14, a ranjeno 10 nemačkih vojnika, neposredno su poslužili za doslovno sprovođenje naredbi drakonskim kažnjavanjem talaca. U lancu vojne odgovornosti Vermahta, regularne vojske Nemačke, pošto je štab 717. divizije (potčinjene 65. korpusu) primio naredbu generala Franca Bemea od 10. oktobra 1941, istu je prosledio komandantima pukova zaduženim za sprovođenje masovnih odmazdi. Komandant 749. puka, major Oto Deš, izdao je naredbu o izvršenju streljanja talaca u Kraljevu na osnovu naredbe divizije od 14. oktobra da se izvršenje mera za odmazdu vrši samo po naređenju pukova.
Vilhelm Kajtel i Franc Beme
Ovlašćenja su bila jasna. Konkretizovano: izvršenje u razmerama 100 talaca za 1 poginulog, 50 za ranjenog nemačkog vojnika. Operativni komandant za čitavo područje borbi u rejonu Kraljevo-Gornji Milanovac-Kragujevac i naredbodavac masovnih odmazdi Oto Deš, komandant 749. puka čije je sedište bilo u Kraljevu, stajao je iza neposrednih izvršilaca – majora Keniga, komandanta garnizona u Kragujevcu, i komandanta mesta Alfonsa Macioviča.
U nomenklaturi odgovornosti za ratni zločin protiv čovečnosti, neosporna je uloga regularne vojske nemačkog Vermahta. Ogromno područje koje je pokrivala 717. posadna divizija Vermahta, kao jedna od 4 divizije raspoređene u Srbiji (pored 342, 704, 714), obuhvatalo je kako Gornji Milanovac, gde je takođe bilo streljanja, tako i Kragujevac, gde samo par dana iza Kraljeva dolazi do masovnog streljanja.
Streljanje
Vanredno stanje sa prekim sudom uvedeno je u Kraljevu 15. oktobra, istog dana kada je počelo streljanje talaca, koji su u grupama po 100 izvođeni iz lokomotivske hale. Ispred mitraljeza vojnika 749. pešadijskog puka 717. posadne divizije, od kojih su 2/3 činili Austrijanci, taoci su naterani da kopaju rovove, ne sluteći da će to postati njihove rake.
Odvođenje talaca na streljanje
Poruke poslate porodicama, kao i kazivanja preživelih, među kojima i Marka Slomovića, potresna su svedočanstva o poslednjim danima života streljanih:
„Vrata od hale se zatvoriše i mi ostasmo napolju. Bilo nas je oko 100. Pokazaše nam gomilu alata i narediše da svako uzme ašov, pijuk ili lopatu. Tada nas postrojiše po trojicu i pod stražom povedoše uz prugu prema Ložionici. Zaustavili su nas na velikoj ledini, obrasloj žbunjem, u krugu Železničke radionice… Nemci su nam rekli da ne kopamo rovove prema sredini već samo okolo, tako da je sada ono što smo kopali predstavljalo veliki kvadrat na čiju smo sredinu bacali iskopanu zemlju. Primetio sam ispred nas nekoliko mitraljeskih gnezda… Sve nade u život odjednom su pale u vodu… Neki su izleteli iz našeg stroja i na nemačkom počeli da objašnjavaju da imaju malu decu… jedni su mirno čekali da im mitraljeska zrna prekrate život. Drugi su počeli da grde Nemce, da ih psuju, proklinju. Mitraljeski rafali prekinuli su sve to…”
Lokomotivska hala Železničke radionice u koju su zatvarani taoci pre streljanja
Istovremeno su ustanički odredi, počev od 7. oktobra, izvršili niz manjih i tri velika napada na nemačku diviziju stacioniranu u gradu. U rekonstrukciji događaja neophodno je prizvati u pomoć onovremene izveštaje sa ustaničkih položaja:
„Borbe za Kraljevo zaoštravaju se iz dana u dan. Od jutra do mraka štekću mitraljezi i grme topovi sa obeju strana. Neumoljivo se približavaju opsadničke snage prvim neprijateljskim linijama. Odeljenje bombaša i puškomitraljezaca prve čete partizana Trnavskog odreda preplivavši Moravu pred samim nosem Nemaca, približio se mestimično na 30-80 metara pred mitraljeska gnezda, vršeći neprestano napade bombama… Kod zadnjeg pokušaja da se probiju, dočekani su svuda neizdrživom vatrom iz zasede, tako da je na mostu Kamidžora jedan Nemac pao u vodu, a više mrtvih i ranjenih odvučeno preko noći vagonom u Kraljevo. Artiljerija opsadničke vojske sve više tuče neprijateljski aerodrom. Naročito se istakao svojom spremom, požrtvovanjem i hrabrošću četnik potporučnik Desimir Tomašević, koji je dejstvujući iz sela Sirče, pored ostalog uništio i jedan nemački auto a drugi potpuno uništio. Teško ranjen u borbi, ovaj hrabri borac je smesta operisan i život mu je van opasnosti.
U samom gradu situacija za stanovništvo postaje sve teža. U svom neizmernom strahu od življa, Nemci sve više terorišu stanovništvo. Većina muškaraca nalazi se zatvorena. Hitlerov strah od radništva neizmeran je.
Oko 1.400-1.500 kraljevačkih radnika nalazi se već duže vreme zatvoreno u jednoj fabrici. Stanje opsadnih trupa u najboljem su redu. Broj boraca, pušaka, mitraljeza i topova, stalno se povećava. Požrtvovanje seoskog stanovništva u snabdevanju boraca sa hranom, neizmerno je. I poslednje zalogaje naše selo nudi svojim borcima. To je najbolji odgovor srpskog seljaka izdajniku i žandarmu Nediću. Da i sami Nemci vide koliko je njihov položaj u Kraljevu neodrživ, vidi se iz toga što sami fašisti dižu u vazduh municiju, koja im je toliko potrebna, uništavaju hangare i magacine i pale tankove benzina, koga Hitler ceni više nego krv svoga naroda.
KRALjEVO ĆE BITI GROBNICA HITLEROVSKIH BANDITA I IZDAJNIKA SRPSKOG NARODA! KRALjEVO MORA BITI OSLOBOĐENO!”
“Crvena zemlja” (1975), film Torija Jankovića o streljanjima u Kraljevu
Poslednji taoci iz hale streljani su 20. oktobra. Posle izvršenog streljanja nemački oficiri su hicima „dokusurivali” žrtve koje su pokazivale i najmanji znak života. Sa mesta najveće tragedije u istoriji kraljevačkog područja preživelo je nekolicina talaca čija su svedočenja zabeležena kao dragocena memoarska građa.
Zahvaljujući slabostima birokratskog sistema nemačke Komande mesta, od racije se spasao deo mahom imućnijih građana.
Kraljevački vatrogasci
Vatrogasna četa je sa svojom muzikom 27. septembra 1941. preko Ibarskog mosta, pored nemačkih straži, napustila Kraljevo kako bi se pridružila odredu „Jovan Kursula” na Goču.
Članovi Vatrogasnog društva koji su ostali u gradu i novi vatrogasci primljeni početkom oktobra u vatrogasnu službu, kontrolisanog kretanja i pod sumnjom nemačkih vlasti, prema naređenju komandanta mesta, određeni su da posle streljanja sahranjuju žrtve:
„Mi smo imali trake na rukama na kojima je pisalo Feuerwehr (vatrogasac)”, ispričao je onovremeni vatrogasac, Radomir Luković. Pijani oficir je pozvao neke vojnike koji su nam odredili da kopamo jamu sto metara dužine, dva metra dubine i oko šest metara širine… Nemci su vikali. Nas vatrogasaca je bilo 29, bilo je oko 30 civila i možda oko sto ljudi iz Fabrike aviona. Oko nas su bili mitraljezi. Nemci su ležali pored njih i čekali naređenje, da nas posle završetka kopanja, likvidiraju… Petak, 17. oktobar. Na zemlji: leš do leša. Nemci su nas podelili u dve grupe. Polovina je bila u rakama, polovina gore. Ja sam bio gore i nosili smo leševe. Nemci su nas stalno požurivali… Prepoznao sam čiču zvanog Kikiriki. Korpa mu je bila prazna…Pored njega, u kožnom kaputu ležao je neki službenik iz Opštine. Odmah do njega ležao je inženjer iz Fabrike aviona…Prilikom prenošenja leševa strahovito smo se osećali jer su pojedinci još davali znake života, bili su iskidani od mitraljeskih zrna… Inače, svi Nemci su bili pijani…”
Pored 29 vatrogasaca, svoje nekadašnje kolege sahranjivalo je i oko 100 radnika Fabrike aviona, zatvorenih u fabričkom podrumu. Većina radnika je posle sahranjivanja i sama streljana.
Nemački oficir proverava da li među streljanim taocima ima živih
Poslednje reči i sat streljanog kolege Slovenca, sačuvao je za čitav život Savko Nikolić, jedan od preživelih radnika:
„Od 16. oktobra radili smo po čitav dan i sahranjivali po 2-3 grupe, po stotinu streljanih po grupi. Okolo smo gledali leševe, i bili umrljani krvlju po odeći i telu. Takvi smo radili, spavali i takvi ustajali. Za nas je sve, i vreme stalo. Kao da smo na dan zatvaranja legli i u sve naredne dane sanjali strašan san… Možda je teže od smrti bilo uzeti usmrćenog ili teško ranjenog za ruku, i vući, druga ili poznanika, u raku. Naročito je teško kad leš progovori, kao drug iz fabrike, Slovenac: ‘Uzmi sat za moje – uspomena. Ako ih ne nađeš – tebi, ako pretekneš.'” Savko nikada nije uspeo da prevlada traumu, ni da sat uruči supruzi i detetu streljanog kolege. Kasnije je ovu ne toliko materijalnu koliko memorijalnu dragocenost, po njegovoj želji, porodica poklonila Muzeju u Kraljevu.
Poslednje poruke koje su taoci iz lagera slali porodicama
Iza masovnog zločina, čitav prostor lagera zasut je krečom. Mnoge porodice izgubile su više svojih članova u oktobarskom streljanju (Blažići, Dimitrijevići, Radomirovići, Markovići, Obradovići, Petrovići, Ljubica i Milica Ristić, Ružica i Jovanka Jončić…). Duboko, kao beleg, sećanje na žrtve streljanja u lageru ostalo je u svesti naraštaja, porodica, sugrađana.
Igre brojevima
Realna slika kraljevačke tragedije sačuvana u istorijskim izvorima izgubila se u nizu mitskih predstava – o broju streljanih, o datovanju streljanja – usidrenih u načinima memorijalnog obeležavanja. Stvaranje mitova i prihvatanje mitologizovane slike oko navedenih pojmova nije racionalno objašnjivo, osim u domenu psihološkog, da je na savremenike uticala tragičnost događaja, nezapamćenog do prve ratne godine u istoriji kraljevačkog područja.
Prvi pomen žrtvama u oslobođenom Kraljevu
Uprkos podacima i autentičnim spiskovima nastalim tokom okupacije (spiskovi iz fabrika, ustanova, škola sa područja Žičkog sreza koji je pokrivao Kraljevo sa okolinom, objedinjujuća evidencija Okružnog načelstva, legitimacije, porodična dokumentacija, narativni izvori), koji ukupno, posle svih analiza, pregleda i poređenja ne imenuju više od 2.198 žrtava, mit o 6.000, koji je dosezao čak i 7.500 streljanih, bio je opšteprihvaćen i sveprisutan.
Potrebno je odgovorno reći da su postojeći spiskovi, kao i delovodnik Državne komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača koji na osnovu prijava porodica, savremenika, tokom 1945. imenovao 3.216 ukupnih žrtava Drugog svetskog rata sa kraljevačkog područja, bili poznati istoričarima u nadležnim ustanovama. Među dokumentima označenim u optužnici pred Međunarodnim vojnim sudom u Nirnbergu je i Dnevnik 717. divizije koji beleži naredbe, sopstvene i gubitke neprijatelja, kao i mere odmazde. U izveštaju datovanom 17. oktobra 1941. u Kraljevu je „u 16.10 sati otvorila vatru neprijateljska artiljerija; u 16. 15. palo je 10 granata na aerodrom; u 12.30 sati 20 granata na aerodrom i most na Moravi; od 10.00 do 18.30 sati 70 granata na poljoprivrednu štalu sa oko 30 pogodaka; lakše su oštećena vozila; u Kraljevu vrše se pretresi kuća. Zbog gubitaka od 15. Oktobra, do sada je streljano ukupno 1.736 ljudi i 19 žena komunista.”
Na pretresu materijala prilikom zasedanja Vojnog suda od 21. jula 1947. izneto je: „Kao što će se visoki sud setiti, to je ukupan broj od 1.755 talaca nekoliko smo puta pominjali, o kome smo prvi put saznali u izveštaju o događaju u Kraljevu. Broj je kasnije još jednom pomenut u izveštaju generala Bemea, u kome je parola ‘Napred u nove pobede’. To smo našli kod šefa policije SD od 21. oktobra.”
Prvobitni izgled lagerskog groblja
Uzroci mitologizovanja broja stradalih, nadilaze potrebe pragmatičnog odnosa prema stradanju (ratna odšteta nikad nije isplaćena porodicama žrtava od strane nemačke države). Vremenska bliskost sa najstrašnijim zločinom u istoriji grada, u svesti savremenika hranila je predstavu o streljanju gotovo polovine njegovih žitelja. Proklamovani brojevi utvrđivali su se na podacima da je Kraljevo dočekalo okupaciju sa 12.000 do 15.000 stanovnika. Tom prilikom, nisu bili važni ni identiteti žrtava, ni njihova imena i njihov ljudski lik, sem da posluže u proklamacijama o ukupnom broju. Da je i taj broj varirao potvrđuju novinski izveštaji Ibarskih novosti: „nekoliko hiljada rodoljuba” (1954), „preko pet hiljada ljudi (1954, 1960), „preko 6.000 građana Kraljeva i ostalih krajeva naše zemlje” (1953, 1954) „blizu sedam hiljada kraljevačkih žrtava” (1954), da bi se krajem 50-ih broj popeo na „oko 7 hiljada ljudi, žena, đaka i dece”, do najzad, „preko 7.500 rodoljuba” (1959). Broj od 6.000 streljanih se ustalio u medijima posle 1960. godine. Nedodirljivi brojevi o streljanih 6.000 u Kraljevu ili 7.000 u Kragujevcu, bez imena i prezimena, postali su paradigma za oba ratna zločina protiv čovečnosti u njihovom svojevrsnom „takmičenju”.
O potrebi poimenične identifikacije žrtava iza mitologizovanih brojeva pisao je dr Venceslav Glišić, istoričar koji je istraživao nemačke arhive, a 2001. na naučnom skupu izjavio: „O čemu smo vodili besplodne diskusije licitirajući od 2.000 do 6.000 streljanih talaca, umesto da sačinimo njihov spisak po imenu i prezimenu kako su to uradili Jevreji za svoje žrtve. Veliki ratni zločin nemačke vojske, za ono vreme bio je kao da je bačena atomska bomba na Kraljevo. Danas se svet užasava nad zločinom terorista u Njujorku, a o zločinu u Kraljevu koji je proporcionalno veći, malo se zna u svetu.”
Percepcija smrti i odnos porodice prema precima i pokojnicima, ukorenjen u kolektivnoj svesti, pojačavao se političkim debatama, prigodnim govorima na mestu kolektivnog stradanja i literaturom u kojoj je smrt opsesivna tema. Aktuelni odnosi prema crkvi i religiji, prema uspostavljenim kategorijama „kolaboracionista” „izdajnika radničke klase” i „rodoljuba”, reflektovani su na prošlost i najveću tragediju u istoriji kraljevačkog područja.
Da li je i koliko života spasao Vladika Nikolaj kada je uz preporuku nemačkog komandanta Kruševca Klefla, koji je prema Srbima pokazivao tolerantniji stav, iz Ljubostinje s protosinđelom Vasilijem Kostićem došao u Kraljevo, da klečeći pred nemačkim komandantom mesta Alfonsom Maciovičem – jer „rob pred gospodarem ne sedi, pogotovu kada njegov narod kao roblje masovno i nevino strada… dok su oni koji su krivi u šumi” – moli za prestanak streljanja naroda, nije pouzdano utvrdivo.
Spomenik otpora i pobede u Kraljevu
Istorijski paradoks predstavlja slučaj ondašnjeg predsednika opštine Dušana Krstića koji je optužen i streljan po presudi čačanskog veća Vojnog suda od 22. aprila 1945. kao „aktivan pomagač i saučesnik u masovnom ubijanju u Kraljevu”.
Upravo u izjavi saslušavanog svedoka Ferida Azabagića, pred Sreskim povereništvom Zemaljske komisije za utvrđivanje zločina okupatora, potvrđeno je da je ne samo apelima na konferencijama održavanim u hotelu „Jugoslavija”, na kojima je pozivao na smirenje ustanka, Dušan Krstić predao majoru Dešu, komandantu 747. puka Rezoluciju u kojoj su navedene „molbe građana da prekine streljanje” kako bi se sačuvali srpski životi.
Kultura sećanja
Za racionalno poimanje prošlosti bila su neophodna imena iza brojeva. Moderna istorijska nauka do sada je utvrdila 2.198 imena streljanih talaca u lageru i nije imala pretenzije da konačno objasni događaje i time učini nepotrebnim svako dalje istraživanje o broju žrtava, njihovoj socijalnoj, nacionalnoj, starosnoj, verskoj strukturi… Postojeći podaci govore da je u lageru streljano najmanje 106 osoba mlađih od 18 godina i mlađih, koje nisu dočekale vreme da postanu očevi i majke.
Ovo potvrđuju i reči svedoka Ferida Azabagića, činovnika, kurira između Opštine i nemačke Komande mesta: „Poznato mi je tačno da su sem radenika i drugih građana-muškaraca streljane i žene kao i deca, koja su kao šegrti bili zaposleni po fabrikama na izučavanju zanata, koji su mogli biti stari od 14, 15 i 16 godina.” Među streljanima je bilo 29 žena.
Razmere zločina protiv čovečnosti posredno se nalaze i u broju porodica koje su ostale bez hranitelja, broju ratne siročadi, razorenoj privredi, zasnovano na podatku da je u najplodotvornijem životnom i radnom dobu, između 18 i 55 godina, bilo najmanje 1.840 streljanih talaca, većinom radnika i službenika onovremenih Fabrika aviona i vagona, železničara, zaposlenih u ustanovama i školama… Da je racija za streljanje u lageru vršena i u gradskoj bolnici, potvrđuju izvori i u njima sačuvana imena streljanih bolesnika.
Po strukturi zaposlenosti, najviše stradalnika radilo je u prestižnoj Fabrici aviona (oko 21%), zatim u železničkim službama i Železničkoj radionici (čak 33%). Pored mašinovođa, bravara, strugara, aviomehaničara, inženjera, službenika, šegrta, streljani su sudije, zemljodelci, berberi, učitelji, nastavnici i školski nadzornici, đaci, jedna žandarmerijska četa, vojnici i starešine nekadašnje vojske Kraljevine koji nisu dospeli u nemačko zarobljeništvo, domaćice, zidari, službenici Pošte i telegrafa, Sreskog načelstva, Opštinskih službi Finansijske kontrole i Tehničkog odeljenja, svirači, zidari… Uz streljane pretežno pravoslavne veroispovesti, ubijeno je i 73 katolika, među kojima najviše Slovenaca.
Sećanje na kraljevački oktobar, postavka u Narodnom muzeju u Kraljevu
U skladu sa savremenom muzeološkom praksom, uz ostalo i onom primenjenom u muzeju holokausta u Jad Vašemu u Jerusalimu, čiji naziv na hebrejskom, utemeljen u Starom zavetu znači “mesto za sećanje (pomen) na ime” težište stalne postavke Narodnog muzeja u Kraljevu je na ličnosti ubijenog. A svako od njih je imao ime, identitet. Knjige Pomenika, gde je svaka strana posvećena po jednoj žrtvi, kao pisani spomenik, ima ličnu posvetu, za pamjat, ili za sećanje u jeziku starih Slovena i crkvenom bogosluženju. Pri tome je žrtva predstavljena kao deo kolektiviteta, porodičnog i društvenog, koji je masovnim zločinom pretrpeo nenadoknadiv gubitak. Jer, sveobuhvatnu sliku ljudskog stradanja na kraljevačkom području u oktobru 1941. čine i posredni fragmenti zločina počinjenog protiv čovečnosti – porodice koje su izgubile hranitelje, ratna siročad, negativna demografija po broju streljanih koji su tek trebali da postanu očevi i majke…
Bazom podataka kao elektronskim zapisom, stalnom postavkom i zapisom u Pomeniku, objedinjeni su delovi sećanja potomaka i sugrađana, ličnih dokumenata, spiskova različitog porekla i mesta nastanka – svih čuvara imena streljanih, parohijana, ovdašnjih građana, ili onih pridošlih koji su uhlebljenje našli u Kraljevu između dva rata, iz daleke Rusije posle Oktobarske revolucije, Slovenije, Bosne, Hrvatske. Sačuvano je i sećanje na imena onih izbeglih od goreg nasilja u početku okupacije Jugoslavije, koji su u Kraljevu nalazili utočište, ne sluteći da će tu naći i smrt.
Možda ćemo na ovaj način sačuvati uspomenu na žrtve i trag o njihovom zemaljskom životu, u neravnopravnoj borbi sa vremenom koje briše i najupornije sećanje.
Autorka je istoričar i muzejski savetnik u Muzeju grada Beograda, pisac knjige “Identiteti žrtava streljanih u Kraljevu oktobra 1941” (Muzej žrtava genocida, Beograd, 2021)/RTS/